เบื้องหลังการทวงคืน 2 โบราณวัตถุของไทย และแนวทางการส่งกลับประเทศ

ทับหลังปราสาทเขาโล้น ลักษณะเป็นทับหลังจำหลักลายเทวดาประดับเหนือเกียรติมุข ศิลปะลพบุรี หรือ ศิลปะเขมรโบราณในประเทศไทย ราวพุทธศตวรรษที่ 16-17 อันที่จริงทับหลังนี้ต้องประดิษฐานอยู่คู่ปราสาทเขาโล้น ที่ตำบลทัพราช อำเภอตาพระยา จังหวัดสระแก้ว แต่ความเป็นจริงคือทับหลังนี้ถูกนำไปจัดแสดงที่พิพิธภัณฑ์เอกชน เอเชีย อาร์ต มิวเซียม ในนครซานฟรานซิสโก

ส่วนอีกอันคือทับหลังปราสาทหนองหงส์ เป็นทับหลังจำหลักรูปพระยมทรงกระบือเหนือเศียรเกียรติมุข ศิลปะลพบุรี ราวพุทธศตวรรษที่ 16 คาดว่าเคยเป็นทับหลังที่อยู่เหนือกรอบประตูปราสาทหลังใต้ของปราสาทหนองหงส์ จ.บุรีรัมย์ และก็มีผู้พบถุกจัดแสดงที่เอเชีย อาร์ต มิวเซียม เช่นกัน

มีหลักฐานที่ชัดเจนจากนักวิชาการว่าโบราณวัตถุดังกล่าวเป็นของไทย และเคยได้ส่งทีมข่าวเข้าไปสำรวจขณะจัดแสดงที่พิพิธิภัณฑ์เอกชนที่สหรัฐด้วย กระทั่งเมื่อปี 2560 พลเอกประยุทธ จันทร์โอชา นายกรัฐมนตรี ตั้งคณะกรรมการคณะกรรมการติดตามโบราณวัตถุของไทยในต่างประเทศกลับคืนสู่ประเทศไทย มีรัฐมนตรีว่าการกระทรวงวัฒนธรรมเป็นประธาน และปลัดกระทรวงการต่างประเทศเป็นรองประธาน เพื่อประสานงานกับทางการสหรัฐ โดยเฉพาะการส่งหลักฐานทาง และบันทักทางประวัติศาสตร์และข้อกฎหมายของไทยเกี่ยวกับการคุ้มครองโบราณวัตถุให้ทางการสหรัฐทราบ

ขณะที่สหรัฐได้สืบสวนจริงจัง และปรากฎข้อเท็จจริงจากคำแถลงการณ์ของสำนักงานอัยการเขตแคลิฟอร์เนียเหนือ ระบุว่า ทับหลังทั้ง 2 รายการ ถูกขโมยออกไปขายให้พ่อค้าชาวยุโรป ช่วงปลายทศวรรษที่ 1960 จากนั้น เอเวอรี บรันเดจ อดีตประธานคณะกรรมการโอลิมปิกและนักสะสมงานศิลป มอบทับหลังจากปราสาทหนองหงส์ให้พิพิธภัณฑ์ศิลปะเอเชียซานฟรานซิสโกเมื่อปี 1966 ขณะทับหลังปราสาทเขาโล้น พิพิธภัณฑ์ซื้อมาเมื่อปี 1968

กระทรวงวัฒนธรรมและกระทรวงการต่างประเทศแถลงตรงกันตลอดมาว่าสำนักงานอัยการเขตนครนิวยอร์ค และเจ้าหน้าที่สำนักงานสืบสวนความมั่นคงแห่งมาตุภูมิ หรือ(Homeland Security Investigations - HSI) กระทรวงความมั่นคงแห่งมาตุภูมิ ของสหรัฐ มีบทบาทอย่างมากในการรับไม้ต่อจากคณะทำงานของไทย เพื่อติดตามโบราณวัตถุของไทยกลับคืนมา

ขณะนี้ทับหลัง 2 รายการดังกล่าว หน่วยงานของสหรัฐยึดคืนจากพิพิธภัณฑ์เอกชนแล้ว ตั้งแต่วันที่ 2 เมษายนที่ผ่านมา แต่ยังไม่ได้ส่งมอบให้ทางการไทย เนื่องจากไทยอยู่ระหว่างจัดหาบริษัทขนส่งเอกชน ที่มีประสิทธิภาพที่ดูแลรักษาและเตรียมส่งกลับ โดยทุกขั้นตอนมีการประกันความเสียหาย ทำไห้เมื่อขั้นตอนดังกล่าวแล้วเสร็จจึงจะกำหนดพิธีส่งมอบ จากผู้แทนหน่ายงานของสหรัฐ คืนให้ผู้แทนไทย

อย่างไรก็ตาม มีวัตถุโบราณ 13 รายการ ที่อัยการเขตนิวยอร์ค และหน่วยสืบสวนเพื่อความมั่นคงแห่งมาตุภูมิสหรัฐ ส่งมอบให้ไทย คือพระพุทธรูปศิลปะสุโขทัยและอยุธยา ซึ่งหลายชิ้นเป็นโละหะสำริดที่แสดงอยู่ในพิพิธภัณฑ์ต่างๆในนครนิวยอร์ก ส่วนทับหลังปราสาทเขาโล้นและทับหลังปราสาทหนองหงส์จะถูกส่งมาถึงไทยในเดือนหน้า

ทั้งนี้ คณะกรรมการติดตามโบราณวัตถุฯ ที่ตั้งขึ้นเมื่อปี 2560 ยังได้แจ้งรายการวัตถุโบราณของไทย อีกกกว่า 30 รายการ ที่พบในสหรัฐ และกำลังประสานทวงคืนด้วยในระยะต่อไป